Лекц 1.              Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæëýõ óõààíû  ñóäëàõ ç¿éë  , агуулга, шинжилгээний гүйцэтгэх үүрэг

1. Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éë,

2. Ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãèéí çîðèëãî, çîðèëòóóä áà ¿¿ðýã

3. Ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí òóëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

¯¿ñýë õºãæèë

Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éë

Ñàíõ¿¿ ãýäýã íü ìºíãºí õºðºíãèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ áà ò¿¿íèé çàõèðàí çàðöóóëàõòàé õîëáîãäîí ãàðàõ  õàðèëöàà. Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæëýõ óõààí íü ìàøèíò ¿éëäâýðëýë áèé áîëñîí öàãààñ á¿ðýëäýí òîãòñîí. ªºðººð õýëáýë çºâõºí 19-ð çóóíä áèé áîëñîí ãýñýí ¿ã þì. 19-ð çóóíû ñ¿¿ëýýð Åâðîïûí çàðèì îðíóóä îãöîì õºãæèñíèé ãîë øàëòãààíû íýã íü øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñàíõ¿¿ãèéí ìýäëýãèéã ºðãºí ò¿ãýýõ ÿâäàë áîëñîí þì ãýæ ¿çäýã. Òóõàéëáàë Ãåðìàíä ãýõýä ýíý ÷èãëýëèéí 24-í ñóðãóóëü àæèëëàæ áàéñàí áàíà.

Ñàíõ¿¿ ãýäýã íü ìºíãºí õºðºíãèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ áà ò¿¿íèéã çàõèðàí çàðöóóëàõòàé õîëáîãäîí ãàðàõ õàðèëöàà áîëîí ýäãýýð õàðèëöààíóóäûã òóõàéí íèéãìèéí õýðýãöýý øààðäëàãàíä íèéë¿¿ëýõ, íèéãìèéí íºõöºë ¿éëäâýðëýëèéã ºðãºæ¿¿ëýõ, ¿ð àøãèéí äýýøë¿¿ëýõ àðãà çàì çýðãèéã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí þì. ͺõºí ¿éëäâýðëýë òàëààñ íü ñàíõ¿¿ã àâ÷ ¿çâýë:

Ýíý ãóðâàí ¿å øàòûí 2 äàõü ¿å øàòàíä ñàíõ¿¿ íü ¿¿ñýí á¿ðýëäýæ òîãòäîã þì. ×óõàì ýíý ¿å шàòàíä ìºíãºí õºðºíãèéí îðëîãî õóðèìòëàë á¿ðýëä¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí õàðèëöàà ¿¿ñäýã þì. Ñàíõ¿¿ãèéí õàðèëöààíû öîãö íü õàðèëöàí óÿëäààòàé 3-í òîì õýñãýýñ  á¿ðýëäýíý . ¯¿íä:

                 - Àæ àõóéí íýãæèéí ñàíõ¿¿

                - Äààòãàë

               - Óëñûí ñàíõ¿¿ îðíî.

 

Ýíý ãóðàâ íèéëýýä óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìèéã á¿ðýëä¿¿ëýí òîãòîîäîã.

Ýäãýýð ãóðâàí õýñãèéã õîîðîíä íü áàíêíû ñèñòåì õîëáîæ ºãíº. Áàíêíû ñèñòåì íü ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìèéí íýã òîìîîõîí õýñýã íü þì. (Àðèëæààíû áàíê-àæ àõóéí íýãæ ,  Óëñûí áàíê íü-òºðèéí áàéãóóëëàãà þì . )

Óëñûí íýãäñýí òºñºâ: óëñûí òºñºâ, îðîí íóòãèéí  òîî á¿ðýëäýíý.

Óëñûí íýãäñýí òºñºâ íü äàðààõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý:

    - ÍÍÁ  ¿ò èéã äàõèí õóâààðüëàõ

   - Òºðèéí àïïàðàòûí îðøèí òîãòíîõ ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ

   - Áîëîâñðîë , øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ

   - Áàòëàí õàìãààëàõ

   - Äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ

Àæ àõóéí íýãæèéí ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã:

   - Àæ àõóéí íýãæèéí ¿éëäëèéí ïîòèíöëèîãèéí (íººöèéã) îíîâ÷òîé á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýõ

   - Øóóðõàé ¿éë àæèëëàãààã íü ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä íººöººð õàíãàõ

   - Íèéãìèéí áîäëîãîä òàòàí îðîëöóóëàõ

2. Ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí çîðèëãî, çîðèëòóóä áà ¿¿ðýã ðîì
Óäèðäëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëò

Ñàíõ¿¿ãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí Àæ àõóéí íýãæèéí òîì æèæãýýñ øàëòãààëàí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîâñîí õ¿÷íèé õýðýãöýý òîäîðõîéëíî . (Fortune) ñýòã¿¿ëä òýìäýãëýñíýýð ÀÍÓ ãèéí òîìîîõîí êîìïàíèóäûí äýýä óäèðäëàãûí 25.3% íü ñàíõ¿¿ãèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñýë ãýäãèéí äîîð õî¸ð àæ àõóéí íýãæèéí õîîðîíä áàéãóóëñàí ãýðýýã åðºíõèéä íü îéëãîäîã þì. Ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãëýë¿¿äèéí äàðààõü áàéäëààð àíãèëäàã. v  Àíõäàã÷ -(ìºíãºí õºðºí㺠¿íýò öààñ áîãèíî õóãàöààíû ãàð àâëàãà         ãýõ ìýò. ) v  Õî¸ðëîã÷-(Ôüþ÷åðñè, ôîðâàðäûí ãýðýý)  v  ̺íãºí õºðºí㺠(Áýëýí ìºíãº, äàíñàí äàõü ìºíãº, ãàäààä âàëþò ) Çýýëèéí õýðýãñýë (Îáëèãàöè, ôîðâàðäûí ãýðýý) v  Ä¿ðìèéí ñàíä îðîëöîõ õýëáýð (Àêöåë, õóâü õºðºíãº)  Càíõ¿¿ãèéí óäèðëàãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà ìàø îëîí áàéäëààð àøèãëàäàã.             ¯íäñýí àðãóóä íü ãýâýë : ïðîãíîç÷ëîë , òºëºâëºëò , òàòâàð , çýýëëýãæ¿¿ëýëò, òîîöîî õèéõ ñèñòåì, ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ äýìæëýãèéí ñèñòåì, ñàíõ¿¿ãèéí òîðãóóëü øèéòãýëèéí ñèñòåì, ýëýãëýë õîðîãäîë áàéãóóëàõ ñèñòåì, óðàìøóóëûí ñèñòåì ¿íý á¿ðä¿¿ëýëòèéí çàð÷èì, áàðüöààò õºðºíãèéí ã¿éëãýý, ôàêòîðèíã, ò¿ðýýñ, ëèçèíã. Ýäãýýðèéã á¿ðä¿¿ëäýã ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí òóñãàé àðãóóä áàéäàã. ¯¿íä :çýýë, çýýëëýã, õ¿¿, íîîãäîë àøèã,  âàëþòûí õàíøíû çºð¿¿, äèñêàóíò ãýõ ìýò. Ñàíõ¿¿ãèéí ìýäýýëëèéí ¿íäñýíä õîëáîãäîëòîéãîîð ìýäýýëýë á¿ðä¿¿ëäýã. ¯¿íä : -     íÿáî á¿ðòãýëèéí òàéëàí -    ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëãûí ìýäýýëýë -    áàíêíû áàéãóóëãûí ìýäýýëýë õºðºí㺠, áàðàà  òàâààðûí , âàëþòûí áèðæèéí ìýäýýëýë áóñàä ìýäýýëýë -   Îð÷èí ¿åä ñàíõ¿¿ãèéí òºëáºð òîîöîîíä êîìïüþòåðûí òåõíèê ºðãºí àøèãëàõ áîëñîí þì. Ýíý íü òºëáºð òîîöîîã áè÷èã öààñã¿é õèéõ òåõíîëîãèéã áèé áîëãîñîí. (áàíê õîîðîíäûí òîîöîî , õàðèëöàà, ñóóòãàõ òîîöîî, çýýëèéí êàðò, òºëáºðèéí êàðò ãýõ ìýò.) Èéì ó÷èð îð÷èí ¿åèéí òåõíèê õýðýãñýë áîëîí õàâñðàãà ïðîãðàììóóäûí áàãö çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñîí þì. -ÀÀÍ-í ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí ¿éëäâýðëýë àæ àõóéãàà çààâàë õóóëü ýðõ ç¿éí òîäîðõîé õ¿ðýýíä ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé ýäãýýð õóóëü ýðõ ç¿éí àêòûí òîîíä äîîðõè ç¿éë îðíî.¯¿íä: -ÓÈÕ-ààñ áàòëàñàí õóóëü, òîãòîîìæ -ÌÓ-ûí ÇÃ-ûí òîãòîîë øèéäâýð -ßàìä, òóñãàé ãàçðóóäûí áîëîí Î/Í-í òóøààë øèéäâýð, çºâøººðºë ä¿ðýì çààâàð, çºâëºìæ ãýõ ìýò.

Ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí çîðèëãî, çîðèëòóóä

Ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí ¿éëäâýðëýë àæ àõóéí ÷èãëýëèéí àæëûí áàëàíñûí (òàéëàí òýíöýëèéí) á¿òöýýñ îëæ õàðæ áîëíî.                    

Äýýðõè ÷èãëýë¿¿ä íü ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãóóäûí çîðèëãî çîðèëòóóäûã íýãýí çýðýã õàðóóëæ áàéíà.

1-ð ÷èãëýëèéí ¿éëäâýðëýë àæ àõóé íü äàðààõè çîðèëãîòîé.

Àæ àõóéí íýãæèéí õºðºí㺠áà òýäãýýðèéí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýðèéã ¿íýëæ ä¿ãíýõ

ͺºöèéí õýìæýý, á¿òöèéã ¿íýëýõ (ÀÀÍ-í îäîîãèéí ïîòåíöèàë àëäóóëàãäàõã¿é áóþó íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ )

Íýìýëò ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ¿íýëýõ

Ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí àøèãëàëòàíä õÿíàëò òàâèõ

2-ð ÷èãëýë íü:

-  Øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí õýìæýýã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ

- Òýäãýýðèéí õýëáýðèéã òîäîðõîéëîõ (áýëýí ìºí㺠, çýýë óðò áà áîãèíî ã/ì.)

- Òýäãýýðèéí îëäîö, îëäîõ õóãàöààã ¿íýëýõ

- Òýäãýýð ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéí ºðòºã çàðäàë, ¿íý öýíèéã òîäîðõîéëîõ

- Òýäãýýð ýõ ¿¿ñâýð¿¿äòýé õîëáîãäîí ãàðàõ ðèñê

3-ð ÷èãëýë íü óðò áà áîãèíî õóãàöààíû õºðºí㺠îðóóëàëòûí øèéäâýðèéã øèíæëýõ ¿íýëýõ

- Ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã áóñàä òºðëèéí íººö áîëãîí õóâèðãàõ îíîâ÷òîé õóâèëáàðûã ãàðãàõ

- ¯íäñýí õºðºíãºä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ ýñýõ ¿ð àøèã, ¿ð ä¿íä ¿íýëãýý ºãºõ, ¿íäñýí õºðºíãèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ¿íýëýõ

- Ýðãýëòèéí õºðºíãèéí îíîâ÷òîé õýìæýý, á¿òýö

- Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýëòèéí ¿ð àøãèéí ¿íýëãýý

Äýýðõè ¿íýëãýýí¿¿äèéã àøèãëàæ øèéäâýð ãàðãàõäàà îëîí õóâèëáàðûã øèíæèëæ õºðâºõ ÷àäâàð, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë áà ¿ð àøãèéí øààðäëàãóóäûí àëü á¿ðýí õàíãàñíûã íü ñîíãîæ øèéääýã þì. Ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí ¿íäñýí ¿¿ðã¿¿äèéã òîäîòãîõ ëîãèêèéã ìºí àäèë òàéëàí òýíöëèéí àãóóëãààñ õàðæ áîëíî.

Ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí çîðèëãî áîëîí óã óäèðäëàãà õýð çýðýã àìæèëòòàé ÿâàãäàæ áàéíà âý? ãýäãèéã ÿìàð øàëãóóðààð òîäîðõîéëîõ âý? ãýñýí àñóóëò ãàð÷ èðäýã. Èéìä ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí çîðèëãî áóþó ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîõ áàãö øèíæ¿¿äèéã õÿëáàðõàí ãàðãàæ áîëíî. ¯¿íä:

Çàõ çýýëèéí ºðñºë人íä àìüäðàõ ÷àäâàð

- Äàìïóóðàë áà ñàíõ¿¿ãèéí òîìîîõîí ýðñäýëýýñ òîéð÷ ãàðàõ

- ªðñºëäºã÷人 áîäâîë òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðü ýçëýõ

- ÀÀÍ-ûí ¿íý öýíã òîäîðõîéëîõ

- ÀÀÍ-ûí ýäèéí çàñãèéí ïîòåíöèàëûí (íààö áîëîëöîîíû ºñºëòèéí çîõèñòîé õóðäûã õàíãàõ)

- ¯éëäâýðëýë áà áîðëóóëàëòûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ

- Àøãèéã òîäîðõîéëîõ áóþó àøãèéã èõýñãýõ

- Çàðäëûã áóóðóóëàõ

- Àøèãò àæèëëàãààíû ò¿âøèíã õàíãàõ ãýõ ìýò çîðèëãî áóþó øèíæ¿¿ä îðíî.

Îð÷èí ¿åèéí áèçíåñèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààðõè îíîë ¿çýë áàðèìòëàëóóä íü ýäãýýð çîðèëãóóäûí àëü íü òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé âý? ãýäãèéã ÿíç á¿ðýýð òàéëáàðëàäàã.

3. Ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí òóëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

- Íýìýãäýë ºðòºã

- Õºðºí㺠îðóóëàëòûí áîõèð áà öýâýð ¿ð ä¿í

- Ýäèéí çàñãèéí àøèãò àæèëëàãàà

- Íýìýãäýë ºðòºã

ÀÀÍ-ûí òóõàéí æèëä áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿ëäýãäýëèéí ºñºëò áîðëóóëàëòûí áóñ îðëîãî áóþó ¿éë àæèëëàãààíû áóñ îðëîãî, áîðëóóëàëòòàé õîëáîãäîí ãàñàí çàðäàë áîëîí äîòîîä õýðýãöýýíä çîðèóëàãäñàí àæèë ¿éë÷èëãýý îðîëöóóëààä ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðò㺺ñ õýðýãëýñýí ìàòåðèàëûí íººöèéí ºðòãèéã õàñàõàä íýìýãäýë ºðòºã ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò ãàðäàã.

Íýìýãäýë ºðòºã íü óëñàä òºëºõ òºëáºð, öàëèí õºëñ, çýýëèéí õ¿¿, õºðºí㺠îðóóëàã÷èä òºëºõ òºëáºð áà ººðèéí êàïèòàëä íîîãäîõ àøãààñ á¿ðäýíý.

Íýìýãäýë ºðòãèéí äèíàìèê õýìæýý íü òóõàéí ÀÀÍ-ûí ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýýã èëòãýæ ¿íäýñíèé áàÿëàã á¿òýýõ ¿éë ÿâöàä îðóóëñàí õóâü íýìðèéã õàðóóëäàã.

Õºðºí㺠îðóóëàëòûí áîõèð ¿ð ä¿í ¿ç¿¿ëýëò

Íýìýãäýë ºðò㺺ñ - Öàëèí áà ò¿¿íòýé õîëáîõ á¿õ òºëáºð =Õºðºí㺠îðóóëàëòûí áîõèð ¿ð ä¿í ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò ãàðäàã.

Õºðºí㺠îðóóëàëòûí öýâýð ¿ð ä¿í

Õºðºí㺠îðóóëàòûí áîõèð ¿ð ä¿í -¯Õ -èéã ñýðãýýõ çàðäàë = Õºðºí㺠îðóóëàëòûí öýâýð ¿ð ä¿í. ªºðººð õýëáýë çàðäëààñ îëæ áóé ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã

Ýäèéí çàñãèéí àæ àõóé.

Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõ îëîí àðãà áèé.

ÀÀÒ=¯éëäâýðèéí ¿ð àøèã / çàðäàë = Õºðºí㺠îðóóëàëòûí öýâýð ¿ð ä¿í/(Íèéò àêòèâ-ªãëºã)