Àóäèò

Àóäèò

õè÷ýýëèéí õºòºëáºð

Õè÷ýýëèéí íýð:             Àóäèò                                                                                 Êðåäèò: 3.0

Õè÷ýýëèéí êîä              ES 405

Заагдах улирал             V

Залгамж холбоо           EP 406. ES 404. EP 402

Õè÷ýýë çààõ áàãø         МУМНБ, Магистр Ò.Ýðäýíýöîãò   

Àæëûí öàã                      8³⁰-16³⁰

Õè÷ýýëèéí öàã               2:2:0:5

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Øóäарãà, áèå äààñàí, õàðààò áóñ ¿çýë áàðèìòëàëààð çàõ çýýëä õàðèëöàã÷ òàëóóäàä èæèë òýãø ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýí õºíäëºí㺺ñ íü òóñëàëöàхад оршино. 

Оюутанд ìýäëýã олгох:  Àóäèòын ìºí ÷àíàð, àãóóëãà, çîðèëãî, òºðºë ÷èãëýë, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé çàð÷ìóóä, ñòàíäàðòóóä, аóäèòûí àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò, øàëãàëò õÿíàëòûí àðãà ç¿éã ñóäàëна.

Чадвар:  Аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн үйл ажиллагаанд бие дааж, хөндлөнгийн шалгалт хийх, мэргэжлийн туслалцаа үзүүлэх, дүгнэлт гаргах чадварыг эзэмшинэ.

Хандлага: Нягтлан бодогчийн болон аудиторын ёс зүйн хэм хэмжээг баримтлан, хөндлөнгийн хяналтыг чанарын өндөр түвшинд гүйцэтгэх чадваржсан мэдлэгийг  төлөвшүүлнэ.

Íîì, сурах бичиг :

¯íäñýí ñóðàõ áè÷èã:

Í.Àãâààí. Àóäèò. УБ, 2008 

Íýìýëò õýðýãëýãäýõ¿¿í:

À.Ýíõ-Аìãàëàí Àóäèò

Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí òóõàé Монгол Улсын õóóëü

Àóäèòûí òóõàé Монгол Улсын õóóëü

Òºðèéí àóäèòûí òóõàé Монгол Улсын õóóëü

Â. Àóäèò, áàòàëãààæóóëàëò ¸ñ ç¿éí îëîí óëñûí òóíõàãëàл УБ, 2003 

Лекцийн хичээлийн төлөвлөгөө

Д/д	Сýäýâ	Цаг
1	Àóäèòûí òóõàé îéëãîëò, àóäèòûí ¿¿ñýë, õºãæèë	2
2	Àóäèòûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä	2
3	ÍÁÁ ба àóäèòûí õîëáîî, óÿëäàà, ÌÍÁ-÷èä, àóäèò, àóäèòîðóóäûí ýðõ îëãîëò	2
4	Àóäèòûí òºðºë, àíãèëàë, òºðèéí àóäèòûí òóõàé áèå äààñàí õàðààò áóñ àóäèò, ñàíõ¿¿ãèéí õÿíàëòûí ÿëãàà	2
5	Äîòîîä õÿíàëòûí ñèñòåì, ò¿¿íèéã ¿íýëýõ àðãà, ò¿¿âýð àóäèò	2
6	Àóäèòûí çîðèëãî, çàð÷ìóóä, àóäèòûí áàòëàìæ ìýäýãäýë áà àóäèòûí ãîðèìóóä	2
7	Àóäèòûí ìýðãýæëèéí ñòàíäàðòóóä, àóäèòûí эрсдэл, òåñò¿¿ä, õóóëü áóñ ¿éëäýë áà àëäàà	2
8	Àóäèòûí øàëãàëòûí ¿å øàò, àðãà ç¿é, ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõ  /ãîðèìûí òºëºâëºãºº/	2
9	Àóäèòûí òåõíîëîãè, ¿éë àæèëëàãàà, ìýäýýëýë, íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ нь	2
10	Àóäèòûí òàéëàí, òýäãýýðèéí òºðºë, àæëûí áàðèìò	2
11	̺íãºí õºðºíãèéí àóäèò	2
12	Áîðëóóëàëòûí öèêë /áîðëóóëàëò, àâëàãûí àóäèò/	2
13	Õóäàëäàí àâàëòûí öèêë, ºð òºëáºðèéí àóäèò, áàðàà ìàòåðèàëûí àóäèò	2
14	¯éëäâýðëýëèéí öèêëèéí àóäèò	2
15	¯íäñýí õºðºíãº, ýçíèé өмчийн àóäèò	2
16	Õºðºí㺠îðóóëàëòûí àóäèò	2
Нийт цаг		32

Семинарын хичээлийн төлөвлөгөө

Äîëîî õîíîã	Сýäýâ	Ñýäâèéí àãóóëãà	Àøèãëàõ íîì, ñóðàõ áè÷èã
I äîëîî õîíîã	Àóäèòûí òóõàé îéëãîëò,  ìºí ÷àíàð	- Àóäèòûí çîðèëãî - Àóäèòûí ¿¿ñýë õºãæèë - Àóäèòûí òºðºë, ÷èãëýë - Àóäèòûí àæèë ¿éë÷èëãýýíèé çàð÷ìóóä	À.1:13-47
II äîëîî õîíîã	Àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààíû ñòàíäàðòóóä	- Ìîíãîë óëñûí àóäèòûí òóõàé õóóëü, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð - Òºðèéí àóäèòûí òóõàé õóóëü - Àóäèòûí ñòàíäàðòóóä, òýäãýýðèéã øàëãàëòàíä ìºðäºõ çàð÷ìóóä	À.1:48-66
III äîëîî õîíîã	Àóäèò àæëûí ¿å øàò	- Àóäèòûí àæëûí áýëòãýë, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òóõàé - Àóäèòûí àæëûí ãýðýý - Àóäèòîðûí àæëûí òºëºâëºëò, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàëò - Àóäèòîðûí àæëûí áàðèìò á¿ðä¿¿ëýëò - Ò¿¿âýð øàëãàëòûí àðãà ç¿é - Óðüä÷èëñàí ä¿ãíýëò òàéëàí	À.1:67-127
IV äîëîî õîíîã	Àóäèò áà äîòîîä õÿíàëò	- Òºðèéí àóäèò áà ñàíõ¿¿ãèéí õÿíàëò øàëãàëòûí õàðèëöàí õàìààðàë - Áèçíåñèéí àæ àõóéí äîòîîä õÿíàëòûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò - Àóäèò áà àæ àõóéí äîòîîä õÿíàëòûí õàðèëöàí õàìààðàë	À.1:128-145
V äîëîî õîíîã	Àóäèòûí ýðñäýë, ò¿¿íèé ¿íýëãýý	- Àóäèòûí ýðñäýë, ò¿¿íèé àíãèëàë - Ýðñäëèéí ¿íýëãýý áà ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò	À.1:146-163
VI äîëîî õîíîã	Õóäàëäàí àâàëòûí îð÷èëä õèéõ àóäèò	- Õóäàëäàí àâàëòûí îð÷èë, ò¿¿íä аóäèò õèéõ òóõàé - Àóäèòûí øàëãàëòàíä õàìààðàãäàõ õóäàëäàí àâàëòûí àæèë ã¿éëãýý áà áàðèìòæóóëàëò, á¿ðòãýë - Õóäàëäàí àâàëòûí îð÷èëä õèéõ àóäèòûí àðãà ç¿é	À.1:164-199
VII äîëîî õîíîã	¯éëäâýðëýëèéí îð÷èëä õèéõ àóäèò	- ¯éëäâýðëýëèéí îð÷èëä àóäèò õèéõ îíöëîã - Àóäèòûí øàëãàëòàíä õàìààðàãäàõ ¿éëäâýðëýëèéí ºðòºã òîîöîîëîë, äàíñ á¿ðòãýë, áàðèìòæóóëàëò - ¯éëäâýðëýëèéí îð÷èëä àóäèò õèéõ àðãà ç¿é	À.1:200-219
VIII äîëîî õîíîã	Áîðëóóëàëòûí îð÷èëä õèéõ àóäèò	- Áîðëóóëàëòûí îð÷ëîîð ã¿éöýòãýõ àóäèò - Àóäèòûí øàëãàëòàíä õàìààðàãäàõ áîðëóóëàëòûí àæèë ã¿éëãýýíèé áàðèìòæóóëàëò, á¿ðòãýë - Áîðëóóëàëòûí îð÷èëä õèéõ àóäèòûí àðãà ç¿é	À.1:220-245
IX äîëîî õîíîã	̺íãºí õºðºíãèéí á¿ðòýëä аóäèò õèéõ òóõàé	- ̺íãºí õºðºíãèéí á¿ðòãýëä õèéõ àóäèò, àðãà ç¿é - Àóäèòûí øàëãàëòàíä õàìààðàãäàõ ìºíãºí ã¿éëãýýíèé áàðèìòæóóëàëò, á¿ðòãýë	À.1:246-274
X äîëîî õîíîã	Àâëàãà, óðüä÷èëãàà á¿ðòãýë õèéõ àóäèò	- Àâëàãà, óðüä÷èëãààíû á¿ðòãýëä õèéõ àóäèòûí òóõàé - Àóäèòûí øàëãàëòàíä õàìààðàãäàõ àâëàãà, óðüä÷èëãààíû áàðèìòæóóëàëòûí á¿ðòãýë	À.1:275-299
XI äîëîî õîíîã	Áèåò áîëîí áèåò áóñ õºðºíãºíä õèéõ àóäèò	- ¯íäñýí áà áèåò áóñ õºðºíãº, õºðºí㺠îðóóëàëòûí á¿ðòãýëä õèéõ àóäèòûí îíöëîã, àðãà ç¿é - Àóäèòûí øàëãàëòàíä õàìààðàãäàõ ¿íäñýí áà áèåò áóñ õºðºíãº, õºðºí㺠îðóóëàëòûí àæèë ã¿éëãýýíèé áàðèìòæóóëàëò, á¿ðòãýë	À.1:300-331
XII äîëîî õîíîã	ªð òºëáºð, ýçýìøèã÷èéí ºì÷èä õèéõ àóäèò	- ªð òºëáºð áà ýçýìøèã÷èéí ºì÷èä õèéõ àóäèòûí îíöëîã, àðãà ç¿é. - Àóäèòûí øàëãàëòàíä õàìààðàãäàõ ºð òºëáºð áà ýçýìøèã÷èéí ºì÷èéí á¿ðòãýë	À.1:332-370
XIII äîëîî õîíîã	Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä õèéõ àóäèò	- Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä õèéõ àóäèòûí ¿íäñýí çîðèëãî, çàð÷ìóóä - Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä øàëãàëò, áàòàëãààæóóëàëò õèéõ àæлûí çîõèîí áàéãóóëàëò - Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýíèé çàðèì àðãà÷ëàëûã òàéëàíãèéí àóäèòàä õýðýãëýõ òóõàé	À.1:398-433

Бие даах ажлын удирдамж

Үнэлгээний оноог хэсэгчлэн олгохгүй. Бие даах ажлыг үнэн зөв, бүрэн гүйцэтгэж, биечлэн хамгаалсан нөхцөлд үнэлгээний оноог бүрэн олгоно.

Холбогдох нэмэлт мэдээллийг цуглуулж, орчуулга бэлтгэх, тулгуур дохио, диаграмм, логик схемийг гүйцэтгэнэ.

Бие даах ажлыг гүйцэтгэхэд Н. Агваа “Аудит” сурах бичиг, багшийн бэлтгэж боловсруулсан бодлого, мэдлэг сорих дасгал, шийдвэрлэх асуудлыг удирдлага болгоно.

Áèå äààõ àæëûí òºëºâëºãºº

Д/д	Сэдэв	Øàëãóóëàõ õóãàöàà	¯íýëãýý	Õýëáýð
1	Дотоодын хяналт шалгалт	II долоо хоног	6	Эссэ бичих
2	Аудитын эрсдэл, үнэлгээ	III долоо хоног	6	Эссэ бичих
3	Үндсэн хөрөнгийн аудит	IY долоо хоног	6	Бодлого зохиож, шийдвэрлэх
4	Өр төлбөрийн аудит	Y долоо хоног	6	Асуудал дэвшүүлж шийдвэрлэх
5	Санхүүгийн тайлангийн аудит	YI долоо хоног	6	Багшийн сонгож өгсөн бодлогыг бодох
Нийт оноо			30

Лекц №1

Аудитын тухай ойлголт, аудитын үүсэл хөгжил

Эдийн засгийн харилцаанд оролцогчдод ямар нэг шийдвэр гаргах явдал байнга тохиолдож байдаг. Хаана хөрөнгө оруулалт хийх, хэнд зээл олгохоо шийдэх, компанийн санхүүгийн байдал болон ашиг, орлого, татвар ногдох орлогоо зөв тодорхойлсон эсэхийг мэдэхийн тулд санхүүгийн мэдээллийг ашигладаг.

Эдийн засгийн шийдвэр зөв, оновчтой байхын үндэс нь үнэн зөв мэдээлэл дээр тулгуурлан шийдвэр гаргах явдал юм. Худал мэдээлэл дээр тулгуурлавал шийдвэр алдаатай, буруу болох нь ойлгомжтой. Ийм ч учраас бизнесийн байгууллагаас гаргасан санхүүгийн мэдээлэл үнэн зөв гэдгийг мэргэжлийн хүмүүсээр батлуулж, нотлуулах шаардлагатай байдаг.

Энэхүү шаардлагын улмаас гадаад (хөндлөнгийн) аудит үүсч хөгжин улам боловсронгуй болж байна. Улсын болон хамт олны эд хөрөнгийг идэж шамшигдуулах, худал мэдээлэх зэрэг зүй бус явдал бишгүй гардаг байсан тул эртний Египет, Грек, Ром зэрэг оронд улсын орлого, зарлага, төрийн ажилтнуудын өмч хөрөнгөтэй холбогдсон асуудлыг хянах зорилготой   хяналтын алба ажиллаж байв.

"Аудит" гэдэг нь сонсох гэсэн утгатай латин үг. Мэдээлэл гаргагчдын тайланг "сонсох" авч хэлэлцэх гэсэн утгаар энэ үгийг хэрэглэж ирсэн.

Аудитын үүсэл хөгжлийн түүхэнд гарч байсан гол үйл явдлыг дор авч үзье.

Он	Үйл явдлууд
МЭӨ 4000 он	Вавилонд татвар цуглуулалтын анхны хяналт хийгдсэн
МЭӨ 1800-МЭ 95 он	Гэнэтийн ба дотоод хяналт хийх Библийн зөвлөмж гарсан
МЭ 1130	Англи болон Шотланд улсын төрийн сангийн орлого, зарлагад хяналт хийсэн
МЭ 1200	Лондон хотын санхүүд хяналт хийсэн
1500 оны дунд үед	Баталгаажуулах аудитын анхны хэв загварыг боловсруулж гаргасан
1845-1900 он	Английн компаний тухай хуулиар аудит хийх болон тайлан бичих анхны стандартуудыг  тогтоосон
1854 он	Шотландын их сургууль анхны мэргэшсэн нягтлан бодогч цолыг  бий болгосон
1887 он	Америкийн мэргэшсэн нягтлан бодогчдийн нийгэмлэг байгуулагдсан
1896 он	Нью-Йорк анхны мэргэшсэн нягтлан бодогчдийн хууль гаргасан
1899 он	Анхны эмэгтэй нягтлан бодогч
1939 он	Аудитын горимын анхны мэдэгдлүүд гарсан
1948 он	АНУ-ын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын нийгэмлэгээс “Нийтээр хүлээн  зөвшөөрсөн аудитын 10 стандарт”-ыг батлан гаргасан.

Орчин үеийн аудитын тогтолцоог үүсгэж, хөгжүүлсэн орон бол Англи улс юм. 1844 онд батлагдсан "Компанийн тухай" хуульд хувьцаат компаниуд нь хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд нарийн мэрэгжлийн нягтлан бодогчдоор хянуулсан тайланг танилцуулж байхыг хуульчлан заасан байна. Энэ үеэс хөндлөнгийн хяналт буюу гадаад аудитын үндэс суурь тавигдсан.

Заавал хийх аудитын тухай хууль Англид 1862 онд , Францад 1867 онд, АНУ-д 1937 онд батлагдсан. Манай улсын Аудитын тухай хууль 1997 оны 5 сард батлагдан мөн оны 9 сараас мөрдөгдөж эхлээд байна. Аудитын тухай хууль батлагдсанаар аудитын үйл ажиллагааг төрийн хуулиар зохицуулж, хуулийн хэмжээнд явуулах бололцоотой болсон юм.

Аудитыг хууль зүйн, санхүүгийн тайлангийн, дотоод, гадаад, төрийн гэхчлэн олон төрелд хувааж үздэг бөгөөд эдгээрт тохирох ерөнхий тодорхойлолт нь дараах байдалтай байж болно.

Аудит гэдэг нь эдийн засгийн үзэгдэл, юмсын талаарх мэдэгдлүүд болон тэдгээрт тогтоосон шалгууруудын хоорондын нийцэлтийн зэргийг тодорхойлохын тулд холбогдох нотолгоог нь цуглуулж батлах замаар дүгнэлт, санал гаргаж үр дүнг нь хэсэглэгчдэд хүргэх үйл явц юм. Уг тодорхойлолтыг дэлгэрүүлэн авч үзье.

Эдийн засгийн үзэгдэл, юмсын талаарх мэдэгдлууд. Санхүүгийн тайлангийн талаарх мэдэгдлүүд нь эдгээр тайланг хянах аудитын үндсэн объект болдог. Жишээлбэл, компанийн баланс дээрх бараа материал 5426000 гэсэн хэсэг нь дараах мэдэгдлүүдийг харуулж байдаг.

1.      бараа материал бодитой оршин байгаа

2.      эдгээр бараа материал нь үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд ашиглагдах эсвэл худалдан борлуулах боломжтой,

3.      эдгээр нь бүх бараа материал ба бүтээгдэхүүнийг багтаасан,

4.      5426000 нь эдгээр бараа материалын өртөг ба зах зээлийн
үнийн бага нь, эдгээр бараа материал баланс дээр зөв ангилагдсан,
бараа материалтай холбоотой аливаа тодруулгууд зүй зохистой
хийгдсэн зэргийг харуулна.

Санхүүгийн тайланг аудит хийлгэж буй байгууллагын удирдлага гаргаж тэр нь санхүүгийн мэдээлэл хэрэглэгчидэд зориулагддаг. Аудитор нь дээрх мэдэгдлүүдийн талаарх өөрийн дүгнэлт саналаа аудиторын тайлангаар дамжуулан мэдээлэл хэрэглэгчидэд   хүргэдэг.

Аудитын үндсэн асуудал болох эдийн засгийн үйл ажиллагааны талаарх мэдээлэл нь аудит хийж болохуйц, өөреөр хэлбэл тоологдох боломжтой байх ёстой. Жишээнь барилгын өртөг, гаргасан хувьцааны тоо зэргийг тоолох боломжтой байдаг бол олон жилээр уламжлан тогтсон компанийн"ёс жаягыг тоолох боломжгүй юм.

Тогтоосон шалгуур болон мэдэгдлийн нийцэлтийн зэрэг. Аудиторын үйл ажиллагааны гол зорилго нь шалгаж буй мэдээлэл мэдээлэгдэх ёстой шалгууртаа хир нийцэж байгааг тогтоох явдал юм. Өөрөөр хэлбэл хууль, бүртгэлийн зарчим, стандарт зэрэгт нийцэж байгаа эсэхийг тогтооно гэсэн үг.

Холбогдох нотолгоог нь цуглуулж батлах. Аудиторын дүгнэлт бодитой, зөв байхын үндэс нь хангалттай нотолгоон дээр үндэслэсэн байх явдал юм. Бидний өмнө авсан жишээгээр бараа материалыг тус компани эзэмшиж байгаа гэдгийг нотлохын тулд худалдан авалтын гэрээ, төлбер хийсэн баримт зэргийг шалгаж болох ба бодитой оршин байгаа гэдгийг батлахын тулд тооллогын явцыг ажиглаж болох юм.

Үр дүнг нь хэрэглэгчдэд хүргэх үйл явц. Аудитын үйл ажиллагааны эцсийн үр дүн нь үйлчлүүлэгчийн мэдэгдлүүд тогтоосон шалгуурт нийцэж байгаа эсэхэд дүгнэлт гаргаж хэрэглэгчид хүргэх явдал юм.

Монгол улсын Аудитын тухай хуульд аудитыг аудитор, аудитын байгууллагаас хууль, гэрээний дагуу хуулийн этгээд, хувиараа аж ахуй эрхэлж байгаа иргэний санхүүгийн баримтыг шалгах , магадлан шинжилгээ хийж дүгнэлт гаргах , санхүүгийн асуудлыг судалж төлевлех талаар үйлчлүүлэгчдэд зөвлөх , туслах хараат бус үйл ажиллагаа   гэж тодорхойлсон.

Аудитыг санхүүгийн хяналт шалгалттай хутгаж ойлгох явдал ажиглагддаг. Энэ нь санхүүгийн хяналт шалгалтаас ихээхэн өргөн хүрээтэй ойлголт юм. Аудит нь зөвхөн санхүүгийн мэдээллийн үнэн зөв гэдгийг магадлаад зогсохгүй үйл ажиллагаагаа үр ашигтай явуулахад нь бизнес эрхлэгчдэд туслах зорилготой .

Гадаад аудитын санхүүгийн хяналт шалгалтаас ялгагдах гол онцлогуудыг дараах хүснэгтээс харж болно.

	Санхүүгийн хяналт	Аудит
Зорилго	Санхүүгийн сахилга бат, өмч                    хөрөнгийн ашиглалт, хамгаалалтанд      хяналт тавих	Мэдээллийн үнэн зөв эсэхийг батлах
Гүйцэтгэх байдал	Төр, засгийн газрын байгууллагаас үүрэг авч хэрэгжүүлнэ	Бизнесийн үйлчилгээ үзүүлж буй хэрэг
Шийдвэр             гаргах байдал	Зөрчлийн     талаар     акт бичиж             хариуцлага хүлээлгэнэ	Аудиторын дүгнэлт     тайлан, зөвлөмж бичнэ
Өмчлөл	Төрийн	Хувийн
Баримтлах        эрхийн акт, стандарт	Төрийн   хууль, дүрэм тогтоол шийдвэр	Бүртгэлийн ерөнхий зарчмууд, бүртгэлийн стандарт, аудитын стандарт

Лекц №2

Аудитын мэргэжилийн байгууллагууд

Аудит-хөндлөнгийн хяналт шалгалт

Аж ахуйн нэгж байгууллагууд нь үйл ажиллагаандаа оновчтой зөв шийдвэр  гаргах, хяналтыг сайжруулах, бодитой болгоход найдвартай үнэн зөв мэдээлэл хэрэгтэй. Энэ мэдээлэл нь байгууллагын жил улирлаар заавал гаргадаг санхүүгийн тайлан ба түүнтэй холбоотой бусад мэдээллүүд орно. Аудит нь төрийн болон бизнесийн байгууллагын санхүү, эдийн засгийн үйл ажиллагаа, үйл явцын тухай:

1.    Мэдээллүүд

2.    Тодорхой шалгуур үзүүлэлтүүдийн хоорондын уялдаа

3.    Бодит байдлыг сонирхсон хэрэглэгчдэд системчлэн хүргэхэд туслах үйл ажиллагаа юм. 

-     Мэдээллүүд гэдэг нь санхүүгийн тайланд тусгагдсан үзүүлэлтүүдийн илэрхийлэгдэх утга юм. Жнь: Балансад дансны авлагаа 2800,0₮ гэж тусгасан байхад ийм хэмжээний авлагатай, авлага нь зохих ёсоор үнэлэгдэж тайлагнагдсан гэдгийг илэрхийлнэ.

-     Тодорхой шалгуур үзүүлэлт гэдэг нь авлагыг хэрхэн үнэлэх, санхүүгийн тайланд яаж тайлагнах ба нэмж тодотгох зарчмыг заасан НББОУС болон тухайн байгууллагын мөрдөж байгаа нягтлан бодох бүртгэлийг зохион байгуулах дүрэм журам болно.

-     Бодит байдлын нотолгооны хувьд жнь: авлага үүсгэх ажил үйлчилгээ гарсаныг тогтоох, тодорхой нэг худалдан авагчаас үнэхээр авлагатай гэдгийг магадлах асуудал юм. Үр дүнг сонирхсон хэрэглэгчид нь зах зээлд харилцаж, түншилж байгаа хууль зүйн субъектууд юм. 

Аудит нь нягтлан бодох бүртгэлээс тусдаа ойлголт бөгөөд өөрийн агуулга, зорилго, үр дүнгээрээ онцлогтой эдийн засгийн бие даасан онол арга зүйн ойлголт юм. Иймээс аудитаар баталгаажигдаагүй санхүүгийн тайлан нь хүчин төгөлдөр бус харин нягтлан бодох бүртгэлийн арга аргачлалаар тодорхойлсон байна.

Аудитын агуулга нь төрийн болон бизнесийн байгууллагын үйл ажиллагаа  өөрийн үндсэн чиг шугамаараа явж санхүүгийн бүртгэлдээ түүнийг хэрхэн үнэн зөв тусгаж тодорхойлсоныг хэрэглэгчийн өмнө баталгаажуулан нотолж дүгнэлт өгдөг явдал юм. Ингэснээр үйлдвэрлэл худалдаа үйлчилгээ тасралтгүй явагдаж нөөц баялгаа арвижуулан хөгжих төр засгийн бодлого хэрэгжих ач холбогдолтой.

Аудитын зорилго нь шинжлэх ухааны тодорхой төрөл чиглэл болж хөгжиж буй утгаараа онолын ч практикийн ч хувьд ялгаагүй шударга, бие даасан хараат бус үзэл баримтлалаар аж ахуйн нэгж байгууллага, харилцагч түншүүдэд ижил тэгш үйлчилгээ үзүүлэн хөндлөнгөөс туслах явдал юм.

Аудитын байгууллагууд нь үйл ажилла гааны үндсэн зорилго, агуулга ижил боловч ажлын үүрэг, зарчим, төсөөлөл, эрх ашгийн ялгавараараа өөр өөр байдаг. Үүнд:

     Төрийг төлөөлсөн зарчмаар ажилладаг төв байгууллага

     Төрийн бус үүсгэл санаачлагын байгууллага

     Аудитын үйл ажиллагааг бие даан эрхэлж явуулах байгууллага зэрэг болно.

Лекц №3

НББ ба аудитын холбоо, уялдаа, мэргэшисэн

нягтлан бодогчид, аудиторуудын эрх олголт

Аудит нягтлан бодох бүртгэлийн уялдаа холбоо

              Нягтлан бодох бүртгэл, аудит 2 нь 1 мэргэжлийн салшгүй байх 2 чиглэл юм. Нягтлан бодох бүртгэл нь нягтлан бодогч мэргэжлийн үндсэн суурь ухаан байдаг ба харин аудит нь мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эзэмшвэл зохих онол арга зүйн тулгуур үндэс юм. Аудит нь:

1.   Аж ахуйн нэгж байгууллагын санхүүгийн тайланг шалгаж баталгаажуулах

2.   Санхүүгийн тайланг баталгаажуулсанаар тухайн аж ахуйн нэгж байгууллагын талаар үнэн зөв мэдээллийг бий болгож, түншлэгч сонирхогч нартай нь холбож өгөх

3.   Өмчийн олон хэлбэртэй аж ахуйн нэгжийг санхүүгийн талаар найдвартай удирдахад нь зөвлөж туслах зэрэг үүргийг гүйцэтгэнэ.

Аудитын үйл ажиллагааг ерөнхийд нь:

1.     Дотоод аудит

2.    Гадаад аудит гэж 2 хувааж үздэг.

Дотоод аудит гэдэг нь аж ахуйн нэгж байгууллагын дотоодод хяналт шалгалтыг хариуцсан  ажилтан өөрийн байгууллагын эдийн засгийн үйл ажиллагаа ба үйл явдалд удирдлагаас шийдвэрлэж тогтоосон шалгууртай нийцэж хэр зохицож байгаа эсэхэд дүгнэлт өгөх зорилготой юм.

Гадаад аудит нь мэдээллийн үнэн зөвийг тогтоож гадаад мэдээлэл хэрэглэгчдэд хүргэх, үйл ажиллагаандаа нөлөөлөх аливаа сөрөг хүчин зүйлээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор үйлчлүүлэгч, захиалагч талын хүсэлтээр хийгддэг үйл ажиллагаа бөгөөд үүнийг тухайн байгууллагын хараат бус хөндлөнгийн аудитор гүйцэтгэнэ. 

            Çàõèàëàã÷ тал ãýæ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä àóäèò õèéëãýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ á¿õèé òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí õóóëü, õÿíàëò, ñàíõ¿¿, òàòâàð, áàíê, ãààëèéí áàéãóóëëàãûã хэлдэг. "¯éë÷ë¿¿ëýã÷" ãýæ ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð àóäèò õèéëãýæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýã÷ èðãýíèéã õýëíý.

ГАДААД, ДОТООД АУДИТЫН ЯЛГАА

№	Шалгуур үзүүлэлт	Дотоод аудит	Гадаад аудит
1	Дэвшүүлэх асуудал	Байгууллагын дотоод хэрэгцээгээр тодорхойлогдоно	Үйлчлүүлэгч, аудиторын гэрээгээр тодорхойлогдоно
2	Объект	Б-ын мэдээллийн сис ба уд\ш-ийн тодорхой зорилго	Үйлчлүүлэгчийн бүртгэл тайлангийн сис
3	Шалгуур	Бие дааж сонгож авна	Аудитын стандарт
4	Үйл ажиллагааны төрөл	Гүйцэтгэх үйл ажиллагаа	Бизнесийн үйл ажиллагаа
5	Ажлын зохион байгуулалт	Уд-аас өгсөн тодорхой үүрэг даал-ыг гүйц-нэ.	Аудитын стандарт, хууль дүрмийн дагуу өөрөө тд-но
6	Удирдлагын холбоо	Б-ын удирдлагад зохицуулагдана.	Тэгш эрхтэй түншлэл хараат бус байдалд үндэслэнэ
7	Субъект	Б-ын орон тооны ажилтан	Аудит хийх эрх бүхий аудитор
8	Зохицуулалт	Б-ын удирдлагын үзэмжээр	Төрөөс зохицуулна
9	Ажлын хөлс	Орон тооны ажилчдын цалин	Гэрээгээр тохирсон цалин ажлын хөлс
10	Хариуцлага	Ажил үүргээ гүйц-ж биелүүлсэн талаар уд-ын өмнө хариуцлага хүлээнэ	Үйлчлүүлэгчийн өмнө хариуцлага хүлээнэ
11	Үйл ажиллагаа явуулах горим ба арга	Адил зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд ижил аргуудийг хэрэглэнэ. Харин үнэн зөвийг батлахад өөр өөр горимыг  хэрэглэнэ	Адил зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд ижил аргуудийг хэрэглэнэ. Харин үнэн зөвийг батлахад өөр өөр горимыг  хэрэглэнэ
12	Тайлагнал	Удирдлагадаа тайлагнана.	Үйлчлүүлэгчдээ аудиторын дүгнэлт гаргаж өгнө.

Лекц №4

Аудитын төрөл, ангилал, төрийн аудитын тухай

бие даасан хараат бус аудит, санхүүгийн хяналтын ялгаа

Лекц №4

Аудитын төрөл, ангилал, төрийн аудитын тухай бие даасан хараат бус аудит, санхүүгийн хяналтын ялгаа

Àóäèòûí үйл ажиллагааны үндсэн зарчмууд

           Àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààíä дараах үйл ажиллагаанууд хамаарна.

           1/õóóëèéí ýòãýýä, õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýã÷ èðãýíèé ñàíõ¿¿ãèéí áàðèìòûã çàõèàëàã÷, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí õ¿ñýëòýýð øàëãàæ áàòàëãààæóóëàõ;

           2/ñàíõ¿¿ãèéí áàðèìòûí øàëãàëò õèéæ ä¿ãíýëò ãàðãàõ;

           Ç/àëáàí òàòâàð, òºëáºð, õóðààìæ, øèìòãýëèéí òîîöîîã õÿíàõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ, òàòâàðûí ìýä¿¿ëãèéã á¿ðä¿¿ëýõýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ;

           4/ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûã ñóäàëæ òºëºâëºõ, õºðºí㺠îðóóëàëò, çýýë, òîîöîîíû òºðºë á¿ðèéí òºñºë, òºëºâëºãºº, õºðºíãèéí áà áèçíåñèéí ¿íýëãýý áîëîâñðóóëàõàä íü òóñàëæ ¿éë÷ëýõ;

           5/íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéã ñòàíäàðòûí äàãóó õºòëºõ, íºõºí õºòëºõ, òàéëàí ãàðãàõ, ºðòãèéí áîëîí óäèðäëàãûí á¿ðòãýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõàä íü òóñëàõ, çºâëºãºº ºãºõ;

           6/àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí äîòîîä õÿíàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä íü òóñëàõ;

           7/àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä ìåíåæìåíòèéí àñóóäëààð çºâëºãºº ºãºõ;

           8/¿íýò öààñ ãàðãàõòàé õîëáîãäñîí ýäèéí çàñãèéí òîîöîî, ñóäàëãààíû ¿íäýñëýëèéã õÿíàæ ä¿ãíýëò ãàðãàõ зэрэг ¿éë àæèëëàãàà õàìààðíà.

           Àóäèòîð нь õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ëèöåíçè àâñàí ìýðãýøñýí íÿãòëàí áîäîã÷ хүн байх ёстой. Харин "Àóäèòûí áàéãóóëëàãà" ãýæ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ тусгай çºâøººðºë àâ÷, óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñýí àæ àõóéí íýãæèéã хэлнэ.

           Àóäèòûí áàéãóóëëàãà äàðààõü òîõèîëäîëä àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà:

           1/õóóëüä ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãàà çààâàë áàòàëãààæóóëàõààð çààñàí;

           2/àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ýçýí, óäèðäàõ àæèëòàí àóäèò õèéëãýõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàæ ãýðýý áàéãóóëñàí;

           3/çàõèàëàã÷èéí àóäèò õèéëãýõ òóõàé øèéäâýðèéã ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ õ¿ëýýí àâ÷ àóäèòûí áàéãóóëëàãàà ñîíãîí ãýðýý áàéãóóëñàí.

           Äàðààõü àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãàà àóäèòûí áàéãóóëëàãààð çààâàë áàòàëãààæóóëíà. Үүнд:

           1/õºðºíãèéí áèðæèä á¿ðòãýëòýé á¿õ òºðëèéí õóâüöààò êîìïàíè;

           2/õºðºíãèéí áèðæèä á¿ðòã¿¿ëýõ çºâøººðºë õ¿ñ÷ áóé êîìïàíè;

           Ç/30 ñàÿ, ò¿¿íýýñ äýýø òºãðºãèéí ä¿ðìèéí ñàí á¿õèé àæ àõóéí íýãæ;

           4/á¿õ õºðºí㺺 äóóäëàãûí õóäàëäààíä ãàðãàõ ãýæ áóé àæ àõóéí íýãæ;

           5/õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà;

           6/òºðèéí ºì÷èéí áîëîí òºðèéí ºì÷ îðîëöñîí àæ àõóéí íýãæ;

           7/áàíê, ñàíõ¿¿, äààòãàëûí áàéãóóëëàãà;

           8/áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ¿íýò öààñíû êîìïàíè áîëîí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã êîìïàíè;

           9/¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà.

           Эдгээрээс áóñàä àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ººðèéí ñàíàà÷èëãààð àóäèòûí áàéãóóëëàãààð ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãàà áàòàëãààæóóëæ áîëíî

           "Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã áàòàëãààæóóëàõ" ãýæ àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã áàòëàãäñàí ñòàíäàðòûí äàãóó øàëãàæ, ¿íýí çºâ áîëîõûã íîòîëñîí ä¿ãíýëò ãàðãàõûã хэлдэг

                  Àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààíä äàðààõü çàð÷ìûã áàðèìòàëíà:

           1/àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààíä õóóëèéã ÷àíäëàí ñàõèæ, îëîí óëñûí àóäèòûí ñòàíäàðòàä çààñàí àðãà, õýëáýðýýð àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà;

           2/àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà õàðààò áóñ áàéíà. Ìýðãýøñýí íÿãòëàí áîäîã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà áîäèòîé, áèå äààñàí áàéõààñ ãàäíà, áèå äààñàí áàéäëûã íü àëäàãäóóëàõàä íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëîõ àëèâàà øàõàëò, ýðõøýýëä îðîõ íºõöºë á¿ðýëäýõýýñ óðüä÷èëàí õàðæ çàéëñõèéíý. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí àóäèòîðûí ¿éë àæèëëàãààíä õºíäëºí㺺ñ îðîëöîõ, øàõàëò ¿ç¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî.

           Ç/ìýðãýøñýí íÿãòëàí áîäîã÷ àóäèòûí ¿éë÷èëãýýã ÷àíàðòàé ã¿éöýòãýõ ìýðãýøëèéí øààðäëàãà õàíãàñàí áàéíà;

           4/çàõèàëàã÷, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ øàëãàëò, ìàãàäëàí øèíæèëãýý õèéëãýõ, ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà àâàõ àóäèòîðûã ÷ºëººòýé ñîíãîõ, õóóëèéí äàãóó çààâàë ìàãàäëàí øèíæèëãýý õèéõ òîõèîëäîëä òîìèëîãäñîí àóäèòîðûã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë áàéâàë òàòãàëçàõ ýðõòýé;

           5/àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà ã¿éöýòãýñýí ýòãýýä øàëãàëò, ìàãàäëàí øèíæèëãýý, áàòàëãààæóóëàëòûã áóðóó õèéñíýýñ õîëáîãäîã÷ òàëä õîõèðîë ó÷ðóóëáàë ººðèéí õºðºí㺺ð íºõºí òºëíº;

           6/àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààíä ìýäýýëëèéí íóóöûã õàäãàëíà. Àóäèòîð íü ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä îëæ àâñàí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ìýäýýëëèéã õóóëüä òóñãàéëàí çààãààã¿é áîë áóñäàä ìýäýýëýõã¿é áàéõûí çýðýãöýý óóë ìýäýýëëèéã õóâèéí ýñâýë ãóðàâäàã÷ òàëûí àøèã ñîíèðõëûí òóëä àøèãëàæ áîëîхгүй;

           7/àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààíä øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã õîðèãëîíî. Ìýðãýøñýí íÿãòëàí áîäîã÷, àóäèòîð, àóäèòûí áàéãóóëëàãûí çàð ñóðòàë÷èëãàà íü áîäèòîé áºãººä áóñäûã òººðºãäºëä îðóóëàõààðã¿é, ìºí áóñàä àóäèòîð áîëîí àóäèòûí áàéãóóëëàãàòàé õàðüöóóëñàí áóþó òýäíèé íýð òºðä õàðøëàõààðã¿é áàéâàë çîõèíî.

Гэрээ удирдамж

            Àóäèò õèéõдээ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ áîëîí àóäèòûí áàéãóóëëàãà áè÷ãýýð ãýðýý áàéãóóëíà. Ãýðýý íü ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ áà àóäèòûí áàéãóóëëàãûí ýðõ á¿õèé ýòãýýä ãàðûí ¿ñýã çóðæ, òàìãà, òýìäýã äàðñàí ºäðººñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî. Ãýðýýíä àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäóóëæ õàðèëöàí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, àæëûí õ¿ðýý, ã¿éöýòãýõ õóãàöàà, õºëñ, ¿ð ä¿íã õ¿ëýýëãýí ºãºõ, ãýðýýã äóóñãàâàð áîëãîõ æóðìûí òóõàé çààñàí áàéíà. ¯éë÷ë¿¿ëýã÷ áîëîí àóäèòûí áàéãóóëëàãûí õîîðîíä áàéãóóëñàí õ¿÷èí òºãºëäºð, óðò õóãàöààíû ãýðýýíèé õ¿ðýýíä àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààíû àëü íýãýí òºðëèéã ã¿éöýòãýõ àóäèòîð íü àóäèòûí áàéãóóëëàãûí ýðõ áàðèã÷ààñ áàòàëñàí óäèðäàìæòàé áàéíà. Ýíýõ¿¿ óäèðäàìæ íü ãýðýýíèé àãóóëãàòàé á¿ðýí íèéöñýí áàéâàë çîõèíî.

           

Лекц №5

Дотоод хяналтын систем, түүнийг үнэлэх арга,

түүвэр аудит

Аудитын үйл ажиллагааны төрлүүд

            Аудитыг хийгдэх үндэслэл, хамрах хүрээ, гүйцэтгэгчээс нь хамааран хэд хэдэн төрөлд хувааж үздэг. 

 

Үүнд:

1.    Аудитыг хийгдэх үндэслэлээс нь хамааран заавал хийх болон өөрийн санаачлагаар хийлгэх аудит гэж 2 ангилдаг.

v  Заавал хийх аудит гэдэг нь хуульд санхүүгийн тайлангаа заавал баталгаажуулахаар заасан аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн тайланд хийж буй аудит юм.

v  Өөрийн санаачлагаа хийлгэх аудит гэдэг нь заавал баталгаажуулах албагүй байгууллагын тайланг үйлчлүүлэгчийн хүсэлтийн дагуу баталгаажуулах үйл ажиллагаа юм.

2.    Аудитыг хамрах хүрээгээр нь хууль зүйн, гүйцэтгэлийн, санхүүгийн тайлангийн гэж 3 ангилдаг.

Ø  Хууль зүйн аудит гэдэг нь тухайн тайлан мэдээлэл хууль, гэрээ хэлэлцээр, дүрэм журамтай зохицож, нийцэж байгааг тодорхойлох зорилготой аудит юм. Жнь:Татварын тайланд хийх аудит. Энэ тохиолдолд аудитын шалгуур нь татварын хууль байна. Өөрөөр хэлбэл татварын хуульд нийцэж байгаа эсэхийг шалгана гэсэн үг.

Ø  Гүйцэтгэлийн аудитыг зарим тохиолдолд удирдлагын аудит гэж нэрлэдэг. Энэ нь үр ашгийн буюу эдийн засгийн аудит, үр дүнгийн буюу өгөөжийн аудит гэсэн 2 төрөлтэй байдаг.

-       Үр ашгийн буюу эдийн засгийн аудит нь аж ахуйн нөөцийг хэмнэлттэй, үр ашигтайгаар олж авч хадгалж, зарцуулж байгаа эсэхийг тодорхойлох зорилготой. Өөрөөр хэлбэл зардлыг хэмнэхэд чиглэгдэнэ. Энд боловсон хүчин, материал, ажиллах хүч гэх мэтийн бүх нөөцүүд хамрагдана.

-        Үр дүнгийн буюу өгөөжийн аудит нь тухайн байгууллага тавьсан зорилго, хүрсэн үр дүндээ хүрч чадсан эсэхийг тодорхойлох зорилготой.

Ø  Санхүүгийн тайлангийн аудит нь санхүүгийн байдал үйл ажиллагааны үр дүн, мөнгөн гүйлгээ гэхчлэн санхүүгийн тайланд тусгагдсан зүйлс үнэн зөв эсэх дээр дүгнэлт гаргадаг. Санхүүгийн тайлангийн аудитыг зайлшгүй хөндлөнгийн аудитор гүйцэтгэх шаардлагатай. Санхүүгийн тайлангийн аудитад аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн тайланг бэлтгэн гаргах хариуцлагыг үйлчлүүлэгч байгууллагын удирдлага, эдгээр санхүүгийн тайлангийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн нягтлан бодох бүртгэлийн зарчмын дагуу бэлтгэсэн эсэхийг шалгаж гаргасан аудиторын дүгнэлтийн хариуцлагыг аудитын байгууллага хүлээдэг.

3.    Аудитыг гүйцэтгэгчээс нь хамааран дотоод, гадаад, төрийн аудит гэж ангилна.

Ø  Дотоод аудит нь тухайн байгууллагын зорилгыг үр ашигтайгаар хэрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн, удирдлагыг шаардлагатай мэдээллээр хангаж байдаг хараат бус үйл ажиллагаа юм. Дотоод аудитын зорилго нь өөрийн байгууллагын ажилтнуудыг үүрэг хариуцлагаа чанартай, үр дүнтэй гүйцэтгэхэд нь туслахад оршино.

Ø  Гадаад аудит гэдэг нь бие даасан, хараат бус аудитор болон аудитын  компаний гүйцэтгэж буй аудит юм. Одоогоор манай улсад 40 орчим аудитын компани байгуулагдан гадаад аудитын үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Ø  Төрийн аудит гэдэг нь төрийн хяналтын байгууллагаас улсын төсвийн орлого, зарлага, төрийн өмчийн байгууллагуудын санхүүгийн байдал, төрөл бүрийн сан, хандив, зээлийн хөрөнгийн зарцуулалтанд хийж буй аудит юм.

Аудит ба нягтлан бодох бүртгэлийн уялдаа холбоо, ялгаатай талууд

           Аудит болон түүний гол түүхий эд болох нягтлан бодох бүртгэлийн уялдаа холбоо ялгаатай талыг сайтар ойлгосон байх хэрэгтэй.

           Нягтлан бодох бүртгэлийг аж ахуйн үйл ажиллагааны талаарх санхүүгийн мэдээг бүртгэх, ангилах, тайлагнах, тайлбарлах урлаг гэж тодорхойлдог. Бүртгэлийн үйл ажиллагааны үр дүнд хэрэглэгчдэд нэн шаардлагатай санхүүгийн мэдээлэл бий болдог. Өөрөөр хэлбэл нягтлан бодох бүртгэл нь үйл явцыг тусгах ажиллагаа юм.

           Харин аудит нь нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээ мэдээллийг ашиглан тэдгээр нь тогтоосон шалгуурт хэр нийцэж байгааг тодорхойлох зорилготой. Өөрөөр хэлбэл тайланд тусгагдсан зүйлийг магадлах, шалгах ажиллагаа юм.

           Нягтлан бодогч хүн аудитын горим, журам, стандартыг нарийн сайн мэдэхгүй байж болох талтай. Харин аудитор хүн нягтлан бодох бүртгэлийг сайн мэдэхгүйгээр үйл ажиллагаагаа явуулах боломжгүй.

           Бүртгэлийн зорилго нь санхүүгийн мэдээллийг үнэн зөв бэлтгэх явдал байдаг бол аудитын зорилго нь тэрхүү мэдээлэл бүртгэлийн зарчим, стандартад хир нийцэж байгааг тодорхойлох явдал юм.

Лекц №6

Аудитын зорилго, зарчимууд, аудитын батламж

 мэдэгдэл ба аудитын горимууд

АУДИТЫН  СТАНДАРТУУД:

1.   Нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн аудитын стандартууд

Generally Accepted Auditing Standards-GAAS

           Энэ стандартыг 1948 онд АНУ-ын мэргэшсэн нягтлан бодогчдийн институт хэлэлцэж баталсан бөгөөд үүнд 10 стандарт багтдаг. Энэ 10 стандарт нь үндсэн 3 хэсэгт хуваагддаг.

1. Ерөнхий стандартууд. Дээрх 10 стандартын эхний 3 стандартыг нь ерөнхий стандарт гэж үздэг. Энэ стандартад аудитор нь ямар хүн байх ёстойг тусгаж өгсөн байдаг. ӨХ аудитор хүний хувийн шинж чанар ямар байх ёстойг харуулна. 

2.   Ажлын хүрээний стандартууд. Үүнд 4, 5, 6-р стандарт багтна. Энэ стандартад аудитын ажлыг гүйцэтгэх, удирдах хүрээг тодорхойлсон байдаг.

3.   Тайлагналын стандартууд. Энэ стандартад аудитор дүгнэлт гаргахдаа анхаарвал зохих гол асуудлуудыг тусгадаг бөгөөд үүнд 7-10-р стандарт багтна.

Эдгээр стандартуудыг дэлгэрүүлж авч үзье.

          Ерөнхий стандартууд

            Аудитын ерөнхий стандартууд нь ажлын хүрээний болон тайлагналын стандартад тусгагдсан зорилтыг үр дүнтэй гүйцэтгэхэд аудитор хүн  болон аудитын байгууллагын мэргэжлийн ур чадвар ямар байвал зохихыг тодорхойлдог. Ерөнхий стандартад дараах стандартууд багтна.

1)   Аудитын шалгалтыг шаардлага хангахуйц мэдлэг, туршлага, ур чадвар бүхий аудитор гүйцэтгэнэ. 

2)   Аудитор нь эд материалын болон оюун санааны хувьд хараат бус байна.

3)   Аудитын үйл ажиллагааг явуулах болон тайлан бичих үедээ мэргэжлийн хянамгай байдалтай байна.

Гэрт: Эдгээрийг тус бүрд нь  дэлгэрүүлэн уншиж товчлол хий.

-Аудитын байгууллага үйл ажиллагаагаа үр дүнтэй х                                         Ажлын хүрээний стандартууд

Энэ стандартууд нь аудитын үйл ажиллагааны үе шатны ерөнхий хүрээ, аудитын шалгалтын үед анхаарвал зохих гол асуудлуудыг тодорхойлдог. Үүнд дараах стандартууд ордог.

1.      Аудитор нь ажлаа төлөвлөж гүйцэтгэх ба туслахтай бол ажлыг нь хянаж чиглүүлнэ.

2.      Аудитор нь үйл ажиллагаагаа төлөвлөж, гүйцэтгэх ажлын хэмжээ, цар хүрээ, хугацааг тодорхойлохын тулд үйлчлүүлэгчийн дотоод хяналтын талаар тодорхой ойлголттой болсон байна.

3.      Аудитор нь дүгнэлт бичих үндэслэлээ бүрдүүлэхийн тулд шалгалт, ажиглалт, асуулга, тулган баталгаажуулалт хийж хангалттай нотолгоо олж авах ёстой.  

                          Тайлагналын стандартууд

           Энэ стандартад аудиторын эцсийн бүтээгдэхүүн болох тайлан ямар байх талаарх асуудлуудыг тусгаж өгнө. Аудиторын дүгнэлт нь аудитын үйл ажиллагааны үр дүнг тусгасан товч хураангуй, стандарт хэлбэртэй байна. Тайлагналын стандартад дараах стандартууд багтдаг.

1.   Аудиторын дүгнэлтэнд санхүүгийн тайлан нь нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн нягтлан бодох бүртгэлийн зарчмуудын дагуу бэлтгэгдсэн эсэхийг тодорхой заана.

2.   Дээрх зарчмуудын тайлант үеийн хэрэгжилт нь өмнөх үеийнхтэй нийцэхгүй байвал шалтгааныг нь аудиторын тайланд тусгана.

3.   Аудиторын тайланд өөрөөр заагаагүй бол санхүүгийн тайланд хийсэн нэмэлт тодотголыг зөв зохистой гэж үзнэ.

4.   Аудиторын тайлан нь санхүүгийн тайлангийн тухай бүхэлд нь, эсвэл санал дүгнэлт гаргаж болохгүйд хүргэж буй шалтгааныг нь тодорхой заасан байх ёстой. Мөн аудитор нь ажлын шинж чанар, өөрийн хүлээх хариуцлага зэргийг тайландаа маш тодорхой заасан байх ёстой.

           Аудиторын дүгнэлт тайланг бичгээр гаргах бөгөөд тайланд дараах зүйлсийг тусгасан байна. Үүнд тухайн аудитын зорилго, цар хүрээ, хамарсан асуудлууд, үйлчлүүлэгч байгууллагын нэр, санхүүгийн тайлангийн огноо, хамарсан хугацаа, аудит хийгдсэн асуудал, аудитыг хийхдээ аудитын стандартуудыг мөрдсөн эсэх зэргийг тусгасан байна.

           Дүгнэлт тайлан нь бусад тайлангаас ялгагдахуйц нэртэй байхаас гадна  аудитор гарын үсэг зурж, аудит хийж эхэлсэн болон дууссан огноогоо заавал тусгасан байна.  

Эдгээр стандартуудад үндэслэн бусад орнууд үндэсний стандартаа боловсруулдаг.

Аудитын олон улсын стандартууд International Auditing Guidelines-(IAG)

           Нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн аудитын стандартууд нь аудитын үйл ажиллагааны суурь зарчмуудыг тодорхойлдог бол Аудитын олон улсын стандарт нь аудитор, аудитын байгууллагыг арга зүйн удирдлагаар хангахад чиглэгддэг. Энэхүү АОУС-ыг санхүүгийн тайлангийн аудитад хэрэглэнэ, гэхдээ бусад төрлийн аудитад тохируулан хэрэглэж болно. Аудитын стандартуудыг дагаж мөрдсөнөөр аудитын үйл ажиллагааг стандартчилаад зогсохгүй, аудиторуудын сургалт, шалгалтанд 1 шаардлага тавих бололцоотой болдог.

           Олон улсын байгууллага, гадаадын пүүс компаниуд нь харилцагч түншээсээ санхүүгийн тайлангаа олон улсын стандартын дагуу бэлтгэн гаргаж, аудитын байгууллагаар баталгаажуулсан байхыг шаарддаг. Иймээс бүртгэлээ олон улсын жишигт нийцүүлээд зогсохгүй, аудитыг ч хөгжсөн орнуудын түвшинд хийдэг болох шаардлагатай байна. Энэ шаардлагын улмаас Аудитын олон улсын стандартыг судлах зайлшгүй шаардлагатай болж байна.   Аудитын олон улсын стандарт нийт 33 байдаг.

Лекц №7

Аудитын мэргэжлийн стандартууд, аудитын эрсдэл,

тестүүд, хууль бус үйлдэл ба алдаа

Аудитын эрсдлийг үнэлэх нь

           Аудитын эрсдлийг үнэлэх нь аудитын төлөвлөгөө, хөтөлбөр, стратегийг боловсруулахад чухал ач холбогдолтой. Аудитын эрсдэл гэдэг нь аудиторын дүгнэлт буруу байж болох магадлал юм. Өөрөөр хэлбэл алдаагүй илэрхийлэгдсэн тайланг алдаатай гэж дүгнэх, алдаатай илэрхийлэгдсэн тайланг алдаагүй гэж дүгнэх явдал юм. Иймд аудитор эрсдлийг хамгийн бага түвшинд байлгахад бүх ажлаа чиглүүлж ажиллах ёстой. Аудитын эрсдэл нь 2 хэсгээс бүрддэг.

1.   Санхүүгийн тайланд буруу мэдээлэл байснаас үүсэх эрсдэл

2.   Аудитор алдаа илрүүлж чадаагүйгээс үүсэх эрсдэл

           Эхний эрсдэл нь аудиторын хяналтаас гадуур байдаг эрсдэл. Аудитор үйлчлүүлэгч байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой энэ эрсдлийн талаар өөрийн дүгнэлтийг гаргахаас түүнийг ямар нэг аргаар өөрчлөх боломжгүй. Энэ эрсдлийг уламжлалт эрсдэл, хяналтын эрсдэл гэж 2 ангилдаг.

           Хоёрдох төрөл болох алдааг илрүүлж чадаагүйгээс үүсэх эрсдлийг илрүүлэлтийн эрсдэл гэх бөгөөд үүнийг аудитор хянах боломжтой.

           Уламжлалт эрсдэл гэдэг нь дотоод хяналтын системийг судалж үзэхээс өмнө үйлчлүүлэгчийн бүртгэлийн тогтолцоонд алдаа байснаас үүсэх эрсдэл юм. Тухайлбал, үйлчлүүлэгч байгууллагын санхүүгийн тайланд дараах зүйлс ажиглагдвал уламжлалт эрсдэл өндөр байгааг харуулдаг. Үүнд:

v  Салбарын үзүүлэлттэй харьцуулбал ашиг, орлого нь тогтмол бус байх

v  Үйл ажиллагааны үр дүн нь эдийн засгийн хүчин зүйлээс маш их хамаардаг.

v  Тасралтгүй байх зарчимтай холбоотой бэрхшээл байдаг.

v  Өмнөх аудитын явцад ноцтой алдаа, зөрчил гардаг.

v  Их хэмжээний мөнгөний эргэлттэй, байгууллагын нэр хүнд тааруу, удирдлагын бүртгэлийн арга барил нь шаардлага хангахааргүй гэх мэт.

Уламжлалт эрсдэл ихтэй мэдэгдлийн хувьд;

•      ажил гүйлгээ болон үлдэгдэлд аудитын шалгалт хийхэд төвөгтэй

•             тооцоолол нь ээдрээ төвөгтэй,

•           бүртгэлийн хүндрэлтэй асуудлууд гарах,

•           нарийн дүгнэлт, үнэлгээ шаардагдах,

•           эдийн засгийн хүчин зүйлээс шалтгаалаад үнэлгээ нь өөрчлөгдөх зэрэг явдал байнга гардаг.

           Аудитор нь үйлчлүүлэгчийн эрхэлж буй бизнес, үйл ажиллагааны төрөл, чиглэлийн талаарх мэдлэг болон өмнөх аудитын явцад олж бүрдүүлсэн мэдээллийг уламжлалт эрсдлийн үнэлгээ хийхэд ашигладаг.

Хяналтын эрсдэл нь санхүүгийн тайлан дахь материаллаг алдаа, гажуудлыг дотоод хяналтын систем, дотоод хяналтын горимоор цаг тухайд нь илрүүлэх болон түүнээс урьдчилан сэргийлэх боломжгүй үед үүсэх эрсдэл юм.

Хяналтын эрсдэлд үнэлэлт өгөхийн тулд аудитор үйлчлүүлэгч байгууллагын дотоод хяналтын бодлого, горимыг судалдаг. Хэрэв эдгээр бодлого, горим нь сайтар боловсрогдсон, байгууллага нь түүнийг нарийн чанд дагаж мөрддөг бол санхүүгийн тайлан иж бүрэн, үнэн зөв байна. Үр ашигтай дотоод хяналтын бүтэц нь бүртгэлийн  мэдээллийн  найдвартай байдлыг  дээшлүүлж аудиторын ажлыг ихээхэн хөнгөвчилдөг.

Үйлчлүүлэгч байгууллагын дотоод хяналтын системийн талаар зохих ойлголттой болох, уг систем сайтар боловсруулагдан үр дүнтэй ажиллаж буй эсэхийг тодорхойлохын тулд асуулга явуулах, шалгалт, ажиглалт хийх, зарим горимыг давтан гүйцэтгэх аргуудыг   хэрэглэдэг.

Үйлчлүүлэгч байгууллага нь тодорхой дансууд дээр үр өгөөжтэй хяналтын систем боловсруулж, түүнийгээ өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа мөрдлег болгодог бол холбогдох мэдээлэлд хамаатай хяналтын эрсдлийг доогуур тогтоох бололцоотой болдог.

Илрүүлэлтийн эрсдэл - Аудиторын ашиглаж буй горим, үйл ажиллагаа нь алдааг илрүүлж чадахгүй байх магадлал юм. Илрүүлэлтийн эрсдэл нь аудиторын үйл ажиллагаанаас хамаарна.

Аудитын эрсдлийг гол телөв тоон хэмжигдэхүүнээр бус харин риск ихтэй, дунд зэрэг, риск багатай гэх мэт чанарын үзүүлэлтээр илэрхийлдэг.

Аудитын эрсдэл (АЭ), уламжлалт эрсдэл (УЭ), хяналтын эрсдэл (ХЭ), илрүүлэлтийн эрсдэл (ИЭ)-ийн хоорондын хамаарлыг дараах байдлаар илэрхийлж болно.

АЭ = УЭ х ХЭ х ИЭ

Аудитын эрсдлийг хэрхэн хэмжиж болохыг дараах жишээгээр авч үзье. Тодорхой батламж мэдэгдлийн хувьд аудитор уламжлалт эрсдлийг 50%, хяналтын эрсдлийг 40% гэж тодорхойлжээ. Мөн аудитын горимыг хийж гүйцэтгэсний дараа материаллаг алдааг илрүүлж чадаагүй байж болох эрсдлийг 20% гэж тогтоосон гэвэл тухайн мэдэгдлийн хувьд аудитын эрсдэл нь;

АЭ = УЭ х ХЭ х ИЭ = 0.50 х 0.40 х 0.20 = 0.04

Уламжлалт болон хяналтын эрсдлийн үнэлгээ хийх зорилгоор нотолгоо цуглуулах явцдаа илрүүлэлтийн эрсдлийг бага түвшинд байлгах бодлого горимыг боловсруулах хэрэгтэй.

Алдаа ихтэй байж болох хүрээг тодорхойлохын тулд аудитор уламжлалт эрсдлийн нөхцөл, шинж чанарыг судалж, үнэлгээ өгдөг.

Хяналтын эрсдэлд үнэлгээ өгөхдөө дотоод хяналтын систем нь хэрхэн зохион байгуулагдсан, хэр зэрэг үр ашигтай ажиллаж байгааг шалгаж үздэг. Ингэснээр материаллаг алдааг илрүүлэх болон түүнээс урьдчилан сэргийлэх боломжтой болдог.

5. Дотоод хяналтын тогтолцоотой танилцаж түүний эрсдлийг үнэлэх нь аудитын үйл ажиллагаанд чухал ач холбогдолтой байдаг.

Нийтээр хүлээн зөвшеөрсөн аудитын стандартад аудитор нь үйлчлүүлэгчийнхээ дотоод хяналтын талаар тодорхой ойлголттой байх шаардлагатайг заасан байдаг.

Дотоод хяналтын бүтэц нь хяналтын орчин, бүртгэлийн систем, хяналтын горимоос бүрддэг. Хуучин харилцаж байсан байгууллагын хувьд өмнөх аудитаас хойш хяналтын бүтцэд шинээр нэмэгдсэн, өөрчлөгдсөн зүйлс байгаа эсэхийг судалж, түүнд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Аудиторын олж авсан мэдээлэл аудитын үйл ажиллагааг төлөвлөхөд хангалттай хэмжээтэй байх ёстой.

Ажиглалт хийх, үйлчлүүлэгч байгууллагын ажилтантай ярилцах, холбогдох бодлого, горимтой танилцах, бүртгэл, тайланг үзэж, судлах замаар үйлчлүүлэгч байгууллагын дотоод хяналтын талаар ойлголттой болдог.

6. Төлөвлөх үе шатны төгсгөлд хийгдэх гол ажил бол Аудитын ерөнхий тпөлөвлөгөө, хөтөлбөрийг боловсруулах явдал юм. Аудит явуулах ерөнхий төлөвлөгөө, хөтөлбөрт аудитын хамрах хүрээ, хугацаа, гүйцэтгэх болон хяналт тавих аудитор, шалгалтын горим, дүгнэлт тайлан бичих хугацаа зэргийг тодорхой тусгана.

Лекц №8

Аудитын шалгалтын үе шат, арга зүй,

үйл ажиллагааг төлөвлөх \гормын төлөвлөгөө\

Аудитын шалгалтын үе шат:

Аудитын шалгалт нь  үндсэн 3 үе шаттайгаар явагдана.

1.   Аудитын төлөвлөлт. ӨХ энэ үе шатанд шалгах асуудлаа дэвшүүлэн гаргаж, аудитын үйл ажиллагааг төлөвлөнө.

2.   Аудитын ажлыг гүйцэтгэх үе шат. Энэ үе шатанд аудитор шалгалтанд хэрэглэх мэдээлэл цуглуулна.

3.   Тайлагнах үе шат. Тайлагнах үе шатанд аудитор аудитын шалгалтын ажлын баримтыг бүрдүүлэн дүгнэлт гаргаж тайлан бичнэ.

Төлөвлөлтийн үйл явц  дараах үе шаттайгаар явагдана. 

1.   Төлөвлөлтийн бэлтгэл үе шат буюу урьдчилсан төлөвлөлт

2.   Үйлчлүүлэгчийн талаар мэдээлэл цуглуулах

3.   Материаллаг байдалд үнэлэлт өгөх

4.   Аудитын эрсдлийг үнэлэх

5.   Дотоод хяналтын тогтолцоотой танилцаж эрсдлийг үнэлэх

6.   Аудитын ерөнхий төлөвлөгөө, хөтөлбөрөө боловсруулах

Эдгээр үе шат бүрийг дэлгэрүүлэн авч үзье.

1.    Урьдчилсан төлөвлөлт хийхийн тулд эхлээд үйлчлүүлэгчээ сонгосон байх шаардлагатай. Дараа нь үйлчлүүлэгчтэй ажлын гэрээ байгуулна. Гэрээ байгуулахын тулд аудиторын захидлыг илгээж хариу авсан байна. Аудиторын захидалд аудитын хамрах хүрээ, үйлчлүүлэгч байгууллагын удирдлагын болон аудиторын хүлээх хариуцлага, үйлчлүүлэгч байгууллага нь аудит хийх боломжоор хэрхэн хангах, аудиторын дагаж мөрдөх хууль эрхийн акт, дүрэм журмын талаар тусгана. Үйлчлүүлэгч нь аудиторын захидлын агуулгыг зөвшөөрч байвал хариу ирүүлэх бөгөөд үүнийг үндэслэн төрөл бүрийн шинжээчдээс бүрдсэн ажлын хэсгийг байгуулна.

2.    Үйлчлүүлэгчийн талаар мэдээлэл цуглуулах. Үйлчлүүлэгчийн санхүү, бизнесийн үйл ажиллагаа, нягтлан бодох бүртгэл, дотоод хяналт, зохион байгуулалтын талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл цуглуулах нь төлөвлөгөө үндэслэл сайтай, аудитын үйл ажиллагаа үр дүнтэй болохын нэг чухал нөхцөл юм. Иймээс аудитор үйлчлүүлэгчийнхээ талаар дараах мэдээллийг олж авах шаардлагатай. Үүнд:

·   Байгууллагын үйл ажиллагааны чиглэлүүд, түүний хэмжээ, бүтэц зохион байгуулалт

·   Байгууллагын үйл ажиллагаанд нөлөө үзүүлэгч хүчин зүйлс\бизнесийн орчин, хууль эрх зүйн орчин гэх мэт\

·   Дотоод хяналтын систем, удирдлагын явуулж буй бодлого, бүртгэлийн заавар, журам

·   Дансны ангилал, кодчилол, санхүүгийн болон үйл ажиллагааны мэдээллийн хоорондын харилцан холбоо

·   Санхүүгийн тайлан болон аудиттай холбоотой бусад
зүйлийн талаар аудиторын дүгнэлт гаргах эцсийн хугацаа зэрэг болно.

Мөн үүнээс гадна үүсгэн байгуулагчдын гэрээ, дүрэм, улсын бүртгэлийн
гэрчилгээ гэх мэт байгууллагын үйл ажиллагааг зохицуулах бичиг баримтуудыг цуглуулна.

3.    Материаллаг байдалд үнэлэлт өгөх: Материаллаг байдал гэдэг нь алдаатай мэдээлэл хэрэглэгчийн шийдвэр гаргалтанд хэр зэрэг нөлөөлж байгааг харуулдаг ойлголт юм. Өөрөөр хэлбэл материаллаг гэдэг нь нөлөө үзүүлэхүйц хэмжээтэй гэсэн үг.

Алдааг гурав   ангилж үздэг:

1.                 Материаллаг бус. Энэ нь хэрэглэгчийн шийдвэрт ямар нэг байдлаар нөлөөлөхгүй алдаа юм.

2.                 Хэрэглэгчийн шийдвэрт тодорхой хэмжээнд нөлөөлдөг боловч бодит байдлыг харуулж чадахуйц хэмжээний алдаа.

3.                 Материаллаг. Хэрэглэгчийн шийдвэр гаргалтанд буруу нөлөө үзүүлэх хэмжээний алдаа.

Алдаа нь материаллаг хэмжээтэй юу гэдгийг тогтоохдоо аудитор юуны өмнө уг алдаа тайлангийн бусад үзүүлэлтэд хэрхэн нөлөөлж байгааг анхаардаг. Жишээ нь: борлуулалтын дүн бүртгэлд тусгагдаагүй бол энэ нь нийт ашиг, хөрөнгө, эх үүсвэрийн тэнцэлд нөлөөлнө.

Материаллаг байдлын түвшингийн талаарх урьдчилсан дүгнэлтийг ажлаа төлөвлөх үедээ хийсэн байх ёстой.

Баланс, орлого, мөнгөн гүйлгээний тайлан тус бүрийн болон санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүдийн хувьд ямар хэмжээний алдааг материаллаг гэж үзэх нь материаллаг байдлын талаар гаргах урьдчилсан дүгнэлт юм. Урьдчилсан дүгнэлт гаргахын гол зорилго нь аудитын стратегийг боловсруулахдаа санхүүгийн тайлангийн илүү чухал үзүүлэлтэд аудиторын анхаарлыг чиглүүлэхэд оршино.

Аудитын төрөл, хамрах хүрээг тодорхойлохдоо материаллаг байдлын түвшинг харгалзан үзэж байх хэрэгтэй.

Аудитыг үр ашигтай гүйцэтгэхийн тулд янз бүрийн дансдад хэрэглэж буй аудитын горимын хамрах хүрээг зөв тогтоож чадсан эсэхийг байнга эргэж хянах шаардлагатай. Тухайлбал, зарим нэг тодорхой зардлын дүн тус тусдаа материаллаг бус байвч, тэдгээрийг нэгтгэсэн үед материаллаг байж болох юм. Энэ тохиолдолд материаллаг алдаа байгаа бол түүнийг илрүүлэхийн тулд шалгагдаагүй үлдсэн бусад зардалд тохируулан хамрах хүрээг өөрчлөх шаардлага гарч болно. Зарим тохиолдолд шалгасан хэсгүүдэд нэмэлт горимыг хэрэглэх шаардлага гарч болно.

Аудитын үйл ажиллагааны явцад дансдад тохируулга хийгдсэн бол аудитын төлөвлөлтийн үе шатанд материаллаг гэж үзэж байсан зүйл өөрчлөгдөж болно. Мөн аудитыг дуусгах үед материаллаг байдлын түвшин анх (аудитын төлөвлөлтийн үед) тодорхойлсноос өөр байж болно.

Материаллаг байдал нь аудитыг төлөвлөх, гүйцэтгэх, тайлагнах үе шатанд хэрхэн авч үздэгийг дараах хүснэгтээр тайлбарлая.

Төлөвлөх шатанд:

•      Аль үзүүлэлтийг шалгахаа шийднэ.

•      Материаллаг байдлын мөнгөн дүнг төлөвлөж, тооцоолно

Гүйцэтгэх шатанд:

v  Материаллаг дүн бүхий түүвэрийг шалгах

v  Шаардлагатай бол хяналтын нэмэлт горим гүйцэтгэх

Тайлагнах шатанд:

Ø  Илрүүлсэн алдааг материаллаг байдлын хязгаартай харьцуулж,
аудитор ямар дүгнэлт өгөхөө шийдэх

Материаллаг байдлын мөнгөн дүнг тооцоолоход ямар нэг стандарт, эсвэл тогтчихсон хувь хэмжээ байдаггүй. Энэ нь тухайн үйлчлүүлэгчийн цар хүрээ, гарч болох алдааны шинж чанар, үйлчлүүлэгчтэй холбоотой орчны хүчин зүйлсийн нөлөө болон аудиторын хяналтанд өртөгдсөн үзүүлэлтүүдийн хэмжээнээс хамаарч байдаг.

Лекц №9

Аудитын технологи, үйл ажиллагаа, мэдээлэл,

нотлох баримтцуглуулах нь

Аудитын ажлын гүйцэтгэх үе шат

Аудитын гүйцэтгэх үе шат нь

(1) ажлын баримтаа бүрдүүлэх 

(2) аудитын шалгалтыг гүйцэтгэх гэсэн 2 хэсгээс бүрддэг.

1)   Ажлын баримт гэдэг нь аудитын үйл ажиллагааны явцад аудиторын олж бүрдүүлсэн, бичиж бэлтгэсэн баримтууд юм. Ажлын баримт нь аудиторын хийсэн ажлыг баримтжуулж, дүгнэлт хийх, дүгнэлтээ хамгаалах гол хэрэгсэл болдог.

Ажлын баримтыг дотор нь байнга хэрэглэгдэх баримт бичиг, удирдамж болох баримт бичиг, шалгалтын баримт бичиг гэж ангилдаг.

                       а) Байнга хэрэглэгдэх баримт бичиг

Энэ нь аудитын шалгалт бүрд тогтмол хэрэглэгддэг баримт бичгүүд юм. Тухайлбал:

•           Компанийн дүрэм, үүсгэн байгуулагчдын гэрээ, улсын бүртгэлийн гэрчилгээ

•           Урт хугацаанд мөрдөж буй гэрээ хэлэлцээрүүд (түрээсийн, лицензийн, төлбөрийн гэх мэт)

•           Компанийн үйл ажиллагаа, зах зээлийн талаарх олон жилийн үзүүлэлтүүд

•           Хувьцаа эзэмшигчид, төлөөлөн удирдах зөвлөл, хяналтын зөвлөлийн хурлын тэмдэглэл

•           Эзэмшигчдийн өмч, хуримтлагдсан ашиг зэрэг үзүүлэлтийг тусгадаг дансны үлдэгдэл

•           Өмнөх аудиторын тайлан.

                        б) Аудитын ажлын удирдамж болох баримт бичигт;

•              Аудит хийлгэхийг хүссэн албан бичиг, захидал

•              Аудитын ажлын хэсэг томилсон тухай тушаал, шийдвэр

•              Үйлчлүүлэгч байгууллагын удирдлагатай уулзсан тухай тэмдэглэл

•              Урьдчилсан тойм судалгаа,

•              Аудитын шалгалтын үр дүнгийн талаарх урьдчилсан үнэлэлт

•              Аудитын шалгалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөр

•              Дотоод хяналтын  талаарх судалгаа

•              Санхүүгийн тайлан

•              Нягтлан бодох бүртгэлийн талаар үйлчлүүлэгчийн баримталдаг дүрэм, журам зэрэг багтана.

                        в) Аудитын шалгалтын баримт бичиг

Аудитын шалгалтын баримт бичиг гэдэг нь шалгалтын чиглэл тус бүрээр цуглуулсан мэдээлэл, хийж гүйцэтгэсэн ажлын тухай тэмдэглэл, гаргасан шийдвэр зэрэг юм. Эдгээр баримт нь аудитын шалгалтын үр дүнд ихээхэн нөлөөтэй байдаг тул ойлгомжтой, цэвэр нямбай хөтлөгдсөн, дугаарлагдсан, мэдээлэл нь агуулга сайтай байх ёстой.

Ажлын баримт нь соронзон бичлэг, дискэн дээр буулгасан болон гараар, компьютерээр бичсэн байж болно.

Аудитын стандартын дагуу ажлын баримт нь шалгалтыг зохих ёсоор төлөвлөж хянасан, дотоод хяналтын тогтолцоог сайтар судалсан, дүгнэлтийг хангалттай, үнэн зөв нотолгоон дээр үндэслэсэн гэдгийг баталж байдаг.

Аудитор нь ажлын баримтаас гадна аудитын нотолгоог сайн бүрдүүлэх хэрэгтэй.

Аудитын нотолгоо гэдэг нь аудит хийх явцад аудиторын цуглуулсан мэдээлэл буюу аудиторын дүгнэлтийн үндэс болох зүйлс юм.

Өөрөөр хэлбэл ажлын баримт нь аудиторын өөрийнх нь цуглуулж бэлтгэсэн, өөрт нь үлдэх баримтууд байдаг бол нотолгоо нь дүгнэлтийн үндэс болох нотлох баримтууд юм.

Нотолгоо нь

Ø дотоодын буюу үйлчлүүлэгч байгууллагаас авсан мэдээлэл

Ø гадаад буюу үйлчлүүлэгчийн харилцагчдаас авсан мэдээлэл

Ø холимог буюу үйлчлүүлэгчээс авч гадны байгууллагаар баталгаажуулсан мэдээлэл гэж ангилагддаг.

Нотолгоо найдвартай байх шаардлагатай. Найдвартай байна гэдэг нь мэдээлэл ямар нэг алдаа мадаггүй, үнэн зөв байна гэсэн үг. Аудитын нотолгооны найдвартай байдалд хэд хэдэн хүчин зүйл нөлөөлдөг.

•   Нотолгооны эх сурвалж (хараат бус байдал). Гадны эх сурвалжаас авсан  нотолгоо  үйлчлүүлэгч байгууллагаас  авсан нотолгооноос илүү найдвартай байдаг. Жишээ нь байгууллагын мөнгөн хөрөнгө, зээлийн үлдэгдлийн талаарх мэдээллийг банкнаас гаргаж авах нь дотоод эх сурвалжаас авсанаас илүү найдвартай байна. Нотолгоог бичиг баримтаас, ажиглалт хийх, харилцан ярилцах гэх мэт олон аргаар олж авдаг. Нэг эх үүсвэрээс авсан нотолгоо өөр эх үүсвэрээс авсан нотолгоотой зөрчилдөж байвал зөв нотолгоог олтол ажиллах хэрэгтэй.

•    Нотолгоо гаргагч нь найдвартай байх. Нотолгоо найдвартай байхын тулд алдаа мадаггүй, үнэн зөв мэдээлэл гаргаж өгөх чадвартай хүнээр гаргуулах хэрэгтэй болдог. Тухайлбал, хувь хүнээр гаргуулж авсан нотолгооноос байгууллагаар гаргуулсан нотолгоо илүү найдвартай байдаг.

•  Дотоод хяналтын систем. Дотоод хяналтын систем сайн ажиллаж байгаа байгууллагад тоо мэдээ нь илүү найдвартай байдаг. Байгууллагын дотоод хяналтын систем үр ашигтай, сайн ажиллаж байгаа эсэхийг тодорхойлохын тулд аудитор үйлчлүүлэгч байгууллагын ажиллагсдын үйл ажиллагаанд ажиглалт хийх, дотоод хяналтын бодлого, горим, үйл ажиллагааг шалгаж үзэх шаардлагатай болдог.

•  Нотолгооны бодит байдал. Бусдын дүгнэлтээс илүү мэдээ баримтыг шалгах, ажиглалт, тооллого, тооцоо хийх замаар аудиторын өөрийнх нь олж авсан мэдээ, нотолгоо нь илүү бодитой байж чадна.

       Аудитын нотолгоог дараах байдлаар ангилж болно.

а) Бүртгэлийн үндсэн тоо мэдээ. Ихэнх үндсэн нотолгоог үйлчлүүлэгч байгууллагын дотоод эх үүсвэрээс олж авдаг. Энэ нь санхүүгийн тайлан бэлтгэхэд шаардагддаг дараах бүртгэлийн тоо мэдээнээс бүрдэнэ. Үүнд: журнал, туслах дэвтрүүд, дэлгэрэнгүй, хураангуй бүртгэлүүд, анхан шатны баримтууд, ажлын хүснэгт (зардал хуваарилалт болон бусад тооцоолол) зэрэг баримтууд орно.

б) Баталгаа болохуйц нотолгоо. Энэ нь үндсэн нотолгоог дэмжиж буй мэдээлэл юм. Ийм мэдээллийг үйлчлүүлэгч болон гадны эх сурвалжаас авах боломжтой. Үүнд: чек, нэхэмжлэх, гэрээ, хэлцэл, хурлын тэмдэглэл, ажиллагсдаас асууж, лавлан цуглуулсан мэдээлэл зэрэг орно.

в) Бусад эх сурвалжид

·        гуравдагч этгээдийн эзэмшиж байгаа хөрөнгө, төлөх ёстой өглөгийг тулган баталгаажуулсан баримт

·        шинжээчдийн ажлыг ашиглах

·        түргэн борлогдох үнэт цаас, бараа материалын тооллого хийсэн баримт зэрэг хамаарна.

\Нотолгоо нь тодорхой батламж мэдэгдэлд хамаатай байх ёстой. Үүнийг дараах жишээгээр тайлбарлаж болно. Үйлчлүүлэгч болон түүний худалдан авагчийн хооронд үүссэн авлага, өглөгийг тулган баталгаажуулах нь нийтлэг хэрэглэгддэг аудитын горим. Гэхдээ энэ нь бодитой байх, иж бүрэн байх, эрх ба хариуцлага гэсэн батламж мэдэгдлийн талаарх нотолгоог өгч чадахгүй. Учир нь зээлдэгч тал төлөх боломжгүй эсвэл төлөх сонирхолгүйн улмаас баталгаажуулагдсан авлагыг цуглуулж авах боломжгүй байж болно. Авлага бодитой оршин буй боловч, бүртгээгүйгээс болоод түүнийг баталгаажуулах боломжгүй байх, эсвэл авлагаа өөр этгээдэд худалдсан байж болох юм. Ийм тохиолдолд хэдийгээр тулган баталгаажуулж нотолгоо цуглуулсан ч дээр дурьдсан батламж мэдэгдлүүдийн хувьд нотлох баримт болохгүй.\